تاسیس مناطق آزاد تجاری (FTZs) در ایران به سال 1368 (مارس 1989 – مارس 1990) پس از کاهش درآمد نفتی کشور در سال پیش از آن که دولت را بر آن داشت تا صادرات غیر نفتی را ترویج دهد، بازمی‌گردد.
دو منطقه آزاد تجاری اول ایران در جنوب کشور تاسیس شدند. اولین منطقه، منطقه آزاد تجاری کیش بود که در سال 1368 در جزیره کیش در خلیج فارس تاسیس شد و دومین منطقه، منطقه آزاد تجاری قشم بود که سال بعد در جزیره قشم در تنگه هرمز تاسیس شد.
پنج منطقه آزاد تجاری دیگر نیز از آن زمان در کشور تاسیس شده‌اند، که شامل چابهار در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان، اروند در جنوب غربی استان خوزستان، انزلی در شمال استان گیلان، ارس در استان آذربایجان شرقی و ماکو در استان آذربایجان غربی، هر دو در شمال غربی کشور، هستند.
از آنجا که مناطق آزاد و ویژه اقتصادی پتانسیل زیادی برای تسریع توسعه اقتصادی دارند، توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی موجود و تاسیس مناطق جدید یکی از رویکردهای اقتصادی عمده دولت ایران شده است و دولت عزم خود را برای جذب سرمایه‌گذاری به این مناطق جزم کرده است.
در ماه آگوست گذشته، حجت‌الله عبدالملکی، دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران، گفت که رشد سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی کشور در زمان تصدی دولت فعلی دوبرابر شده است.
این مقام اظهار داشت که اجرای پروژه‌های توسعه‌ای نیز دوبرابر شده است.
در مصاحبه‌ای که در ماه ژوئن گذشته انجام شده است، عبدالملکی گفت:
“در گذشته، میزان سرمایه‌گذاری خارجی انجام شده در این مناطق بسیار محدود بود و دلیل آن این بود که فرصت‌های سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌ها در این مناطق به خوبی معرفی نشده بود. امسال (آغاز شده در 21 مارس 2023)، برنامه‌ای را شروع کردیم که، خدا را شکر، بسیار خوب پیش می‌رود و آن آماده‌سازی بسته‌های سرمایه‌گذاری و معرفی آنها به سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است.”
او افزود که این بسته‌ها در واقع طرح مطالعه امکان‌سنجی اولیه‌ای هستند که سودآوری آن طرح، میزان سرمایه مورد نیاز، مواد اولیه مورد نیاز، مسائل فنی و تکنولوژیکی، مصرف‌کننده و بازار را نشان می‌دهد که در واقع مطالعات امکان‌سنجی آن پروژه است و نشان می‌دهد آیا پروژه سودآور است یا نه.
دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران در ادامه تاکید کرد: “ما عنوان «پناهگاهی امن برای سرمایه‌گذاری» را به مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی ایران دادیم، چون در اولین نگاه، هزینه تولید در این مناطق بسیار پایین است، هزینه زمین، هزینه نیروی کار، هزینه انرژی و هزینه دسترسی به مواد اولیه بسیار پایین است و زیرساخت‌های مناسبی در این مناطق وجود دارد و آنها عمدتاً دسترسی خوبی به بازارهای جهانی علاوه بر بازارهای داخلی دارند. و در این مناطق، تخفیف‌ها و معافیت‌های بسیار ویژه‌ای نیز ارائه می‌شود.”
او تاکید کرد: “سودآوری در این مناطق بسیار بالا است و هدف ما از ارائه این بسته‌ها، ساده‌سازی کار سرمایه‌گذار است.”
همانطور که عبدالملکی اعلام کرد، ایران در بیست و سومین نمایشگاه بین‌المللی چین برای سرمایه‌گذاری و تجارت (CIFIT) که در سپتامبر گذشته برگزار شد، از 850 بسته سرمایه‌گذاری خارجی رونمایی کرد.
گزارش شده است که کشور بسته‌های آماده برای سرمایه‌گذاری در 48 منطقه آزاد تجاری و ویژه اقتصادی خود را در طول نمایشگاه مذکور ارائه داد.
دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران، که برای شرکت در رویداد مذکور به چین سفر کرده بود، در آن زمان گفت که 850 بسته سرمایه‌گذاری خارجی به ارزش 15 میلیارد یورو آماده سرمایه‌گذاری شرکای خارجی بود، که در آن نمایشگاه ارائه شد.
در اوایل دسامبر 2023 (اوایل آذر 1402)، این مقام اعلام کرد که 1000 بسته سرمایه‌گذاری به ارزش نه هزار تریلیون ریال (حدود 20 میلیارد یورو) آماده ارائه به سرمایه‌گذاران در مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی کشور شده است.
عبدالملکی در حاشیه دومین نمایشگاه انحصاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در 5 دسامبر (14 آذر 1402) به خبرنگاران گفت:
“آماده‌سازی پروژه‌های سرمایه‌گذاری برای معرفی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به فعالان اقتصادی بین‌المللی و سرمایه‌گذاران از ابتدای سال جاری در دستور کار قرار گرفت.”
او توضیح داد: “پروژه‌های سرمایه‌گذاری به عنوان ابزاری برای معرفی فرصت‌ها و مزایای سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به فعالان اقتصادی در نظر گرفته شده‌اند. مطالعات اولیه هر یک از این پروژه‌ها انجام شده، زیرساخت‌ها فراهم شده و مجوزهای لازم صادر شده‌اند.”
بر اساس اظهارات این مقام، بسته‌های سرمایه‌گذاری مذکور از ابتدای سال جاری در چهار مرحله رونمایی شده‌اند، آخرین آنها به ارزش 2.5 هزار تریلیون ریال (حدود 5.0 میلیارد دلار) در نمایشگاه انحصاری EAEU ارائه شد.
دبیر شورای عالی مناطق آزاد تاکید کرد که این مناطق به عنوان قطب‌های پیشرفت اقتصادی در نظر گرفته می‌شوند و افزود: “مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به عنوان مرزهای اقتصاد بین‌المللی کشور هستند و بیش از یک سوم صادرات غیر نفتی کشور از این مناطق انجام شده است.”
در همین زمان، این مقام 10 استراتژی جدید برای افزایش سرمایه‌گذاری و صادرات در مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی کشور را ترسیم کرد.
عبدالملکی این نظرات را در جلسه‌ای با معاونان مناطق آزاد کشور در حاشیه دومین نمایشگاه انحصاری EAEU بیان کرد.
او اظهار داشت که استراتژی‌های مذکور عمدتاً بر شبکه‌ای از همکاری بین بخش‌های سرمایه‌گذاری و اقتصادی مناطق آزاد کشور تمرکز دارند.
او توضیح داد:
“بازاریابی مشترک بین مناطق آزاد در زمینه‌های درآمد، سرمایه‌گذاری، لجستیک و صادرات، اصلی‌ترین هدف این شبکه است”.
این مقام گفت که اجرای یک طرح جامع برای توسعه لجستیک و بازصادرات از مناطق آزاد با استفاده از ظرفیت‌های حمل و نقل ترکیبی و ترانزیت بین مناطق آزاد، بخش دیگری از استراتژی‌های مذکور است.
او افزود: “سومین استراتژی، استفاده از ظرفیت سازمان‌ها و توافق‌های بین‌المللی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، بریکس، اکو و غیره است.”
این مقام اعلام کرد که شناسایی مزایا و ویژگی‌های برجسته مناطق آزاد و معرفی آنها به یکدیگر برای بهره‌مندی از مزایای نسبی هر منطقه در ساختار شبکه، بخش دیگری از استراتژی‌های هماهنگ مذکور است.
عبدالملکی گفت: “پنجمین استراتژی، استفاده از مدل کالاهای مسافری برای حداکثر کردن درآمد سازمان‌های منطقه آزاد و ششمین استراتژی، حضور در نمایشگاه‌ها و رویدادهای تجاری داخلی و بین‌المللی برای معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری مناطق آزاد در راستای ادامه مسیر امسال است”.
این مقام گفت که هفتمین استراتژی، تعیین یک زنجیره تامین کالا بین مناطق آزاد به گونه‌ای است که کالاها به صورت مبادله، فروش یا تامین در یک شبکه همکاری انجام شود، و افزود: “استفاده از طرح یک کمربند یک جاده چین با تمرکز بر مناطق آزاد، تعیین یک شبکه گردشگری جامع مناطق آزاد و ویژه برای ترسیم منافع و اهداف مشترک، هشتمین و نهمین بخش‌های این برنامه هستند؛ و همکاری‌های پولی، بانکی و مالی به صورت تدوین یک برگه سبک همکاری برای تامین مالی پروژه‌های ساختمانی و سرمایه‌گذاری، دهمین استراتژی است.”
توسعه مناطق آزاد تجاری می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا کند؛ این مناطق با ارائه مشوق‌های سرمایه‌گذاری، کاهش موانع تجاری و ارائه زیرساخت‌های مناسب، می‌توانند به مراکزی برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی تبدیل شوند. تقویت تجارت بین‌المللی، افزایش صادرات غیرنفتی و ایجاد اشتغال از طریق این مناطق آزاد می‌تواند به تنوع‌بخشی اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی کمک کند. علاوه بر این، توسعه این مناطق با افزایش تعاملات اقتصادی بین‌المللی، می‌تواند به ارتقای جایگاه اقتصادی ایران در عرصه جهانی و افزایش رقابت‌پذیری کشور در بازارهای جهانی کمک کند. در نهایت، مناطق آزاد تجاری با فراهم آوردن فرصت‌های جدید برای پیشرفت و توسعه صنایع مختلف، می‌توانند به موتور محرکه‌ای برای رشد و پویایی اقتصادی ایران تبدیل شوند.
