تشدید فوق‌العاده بحران انرژی، به ویژه در بخش‌های برق و گاز طبیعی، منجر به افزایش قطعی برق و گاز در واحدهای صنعتی و چالش‌های امنیتی بزرگی در سال‌های اخیر شده است.
قطعی‌های مکرر برق به صنایع مهمی مانند فولاد، پتروشیمی و سایر بخش‌ها در ایران آسیب رسانده است. به گفته مهرداد لاهوتی، عضو کمیسیون بودجه و برنامه‌ریزی مجلس، این قطعی‌ها سالانه ۵ میلیارد دلار به صنایع ایرانی خسارت وارد کرده‌اند. در نتیجه، خسارات ناشی از قطعی‌های مکرر برق به یک نگرانی عمده برای صاحبان واحدهای صنعتی تبدیل شده است.
این قطعی‌های برق در حالی رخ می‌دهند که معاون وزیر دارایی انرژی در نوامبر سال گذشته اعلام کرد که تولید برق کشور در ابتدای انقلاب سال ۱۳۵۷ فقط ۷,۰۰۰ مگاوات بوده است. او همچنین از تلاش‌های وزارت نیرو برای دستیابی به یک “تابستان بدون خاموشی در سال آینده” خبر داد. با این حال، پوچی این وعده قبل از آغاز تابستان آشکار شد.
در ماه جولای سال گذشته، به دنبال افزایش بی‌سابقه دما و مصرف برق در ایران، فعالیت‌های بخش‌های صنعتی کشور به طور اضطراری متوقف شد. کمبود برق منجر به اعلام تعطیلی‌ها در ۱۵ استان در ۱۱ جولای (21 تیر) شد. با وجود تعطیلی‌های موقت در برخی استان‌ها و ادامه قطعی‌های برق در واحدهای صنعتی، وزارت نیرو نتوانست بحران کسری برق را مدیریت کند.
وضعیت فعلی تولید برق در ایران
مقامات ایرانی و حتی گزارش‌های رسمی وزارت نیرو ادعا می‌کنند که ظرفیت تولید برق بیش از ۹۲,۰۰۰ مگاوات است، اما در واقعیت، تولید برق ایران در هفته‌های اخیر حدود ۷۲,۰۰۰ مگاوات بوده و شبکه برق کشور در حال حاضر با کسری بیش از ۱۵,۰۰۰ مگاوات مواجه است.
آرشیوهای وزارت نیرو نشان می‌دهند که ۳۵ درصد از ظرفیت نیروگاهی ایران قبل از سال ۲۰۰۱ ایجاد شده است و بسیاری از نیروگاه‌های قدیمی عملاً از کار افتاده‌اند، اما هنوز در آمار “ظرفیت تولید برق” لحاظ می‌شوند. لازم به ذکر است که حدود ۱۲,۰۰۰ مگاوات از ظرفیت تولید برق ایران از نیروگاه‌های برق‌آبی تأمین می‌شود، که به دلیل کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، در برخی موارد تا ۸,۰۰۰ مگاوات کاهش یافته است.
اهداف ناتمام
در دهه گذشته، وزارت نیرو قصد داشت که نیروگاه‌های گازی و بخاری خود را به نیروگاه‌های سیکل ترکیبی تبدیل کند تا بهره‌وری نیروگاه‌ها را از حدود ۳۰-۳۳ درصد به ۴۵ درصد افزایش دهد. با این حال، این هدف محقق نشد و اکثر نیروگاه‌هایی که در سال‌های اخیر ایجاد شده‌اند، همچنان نیروگاه‌های بخاری یا گازی با بهره‌وری پایین هستند.
آمارهای رسمی از وزارت نیرو و مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهند که ۱۳ درصد از تولید برق ایران در شبکه‌های انتقال و توزیع از بین می‌رود؛ این رقم قابل توجه معادل ۴۰ درصد از کل مصرف برق خانگی کشور است. همچنین، بهره‌وری پایین نیروگاه‌های حرارتی به تشدید بحران کسری برق در ایران دامن می‌زند.
در سال ۲۰۲۳، وزارت نیرو برنامه‌ریزی کرده بود تا بیش از ۶,۰۰۰ مگاوات نیروگاه جدید را به بهره‌برداری برساند، اما کمتر از یک‌سوم این هدف محقق شد. آخرین باری که ایران توانست ۵,۰۰۰ مگاوات نیروگاه جدید را به بهره‌برداری برساند، در سال ۲۰۱۰ بود و از آن زمان به بعد، اهداف برای افزایش تولید برق هرگز محقق نشده‌اند. نتیجه این روند کاهش صادرات خالص برق از هشت تِراوات ساعت مثبت در سال ۲۰۱۴ به یک تِراوات ساعت در سال ۲۰۲۲ بوده است.
به گفته مشاور طرح جامع فولاد ایران، این کشور برای تأمین برق مورد نیاز صنایع به حدود ۸۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد و برای گاز نیز حدود ۸۰ میلیارد دلار نیاز است.
آیا مصرف برق در ایران بالاست؟
مقامات دولت ایران ادعا می‌کنند که مصرف بالای برق توسط مردم یکی از عوامل ایجاد عدم تعادل در بخش برق است. لازم به ذکر است که در بخش مصرف خانگی، ایران، ترکیه و آلمان جمعیت‌های مشابهی دارند. طبق گزارش سالانه آژانس بین‌المللی انرژی، مصرف برق خانگی در ایران ۴۰ درصد کمتر از آلمان و ۳۶ درصد بیشتر از ترکیه است.
با توجه به آمارهای جهانی، می‌توان نتیجه گرفت که مصرف برق خانگی در ایران با میانگین جهانی سازگار است و ایرانیان جزو بالاترین مصرف‌کنندگان برق در جهان نیستند. همچنین، مطالعات نشان می‌دهند که مصرف برق در ایران مشابه میانگین جهانی است و حتی کمتر از حدود ۸۰ کشور دیگر است.
آینده بحران کسری برق
به گفته نایب رئیس هیئت مدیره شرکت‌های تولیدکننده برق، در شرایط کنونی، شبکه برق ایران با کسری حدود ۱۵,۰۰۰ مگاوات در زمان اوج مصرف مواجه است. اگر این روند ادامه یابد، در ۱۰ سال آینده، ایران با کسری تولید ۳۷,۰۰۰ مگاواتی روبرو خواهد شد، به این معنی که یک‌سوم نیازهای برق کشور تأمین نخواهد شد.
حسن علی تقی‌زاده، رئیس سندیکای تولیدکنندگان برق، نیز تأکید کرده است که حل عدم تعادل برق نیازمند سرمایه‌گذاری سالانه ۴ میلیارد دلار در صنعت برق و ساخت ۷,۰۰۰ مگاوات نیروگاه جدید (ترکیبی از نیروگاه‌های گازی، سیکل ترکیبی، بادی و خورشیدی) است.
در همین حال، کل درآمد نفتی دولت ایران در سال گذشته حدود ۳۰ میلیارد دلار برآورد شده است. حتی اگر تمام کسری ۱۵,۰۰۰-۱۹,۰۰۰ مگاواتی که در برنامه هفتم توسعه دولت پیش‌بینی شده است حل نشود، همچنان منابعی برای غلبه بر بحران فعلی مورد نیاز است.
با وجود وعده‌های مقامات دولت ایران، در حال حاضر هیچ راه‌حل کوتاه‌مدتی برای بحران کسری برق وجود ندارد. ادامه قطع گاز به واحدهای صنعتی به معنای کاهش رشد اقتصادی و مشکلات مرتبط با آن خواهد بود. بدون تأمین منابع مالی لازم و فناوری پیشرفته، بحران کسری برق و گاز به طور بنیادی حل نخواهد شد.
سال گذشته، طبق گزارشی از روزنامه اعتماد، قطعی‌های برق منجر به کاهش ۵ درصدی در شاخص تولید و فروش در تمام بخش‌های صنعتی شد. امسال پیش‌بینی می‌شود که با افزایش دما و افزایش قطعی‌های برق، شاخص تولید و فروش تمامی فعالیت‌های صنعتی بیشتر کاهش یابد. عدم تعادل انرژی و کسری گاز طبیعی و برق به تدریج باعث شده است که ایران بازار منطقه‌ای خود را برای گاز طبیعی و برق از دست بدهد.
دولت ایران با بزرگترین چالش امنیتی خود در چهار دهه گذشته مواجه است. در آینده نزدیک، باید انتظار کاهش بیشتر رشد اقتصادی، ورشکستگی کارخانه‌ها، افزایش بیکاری و نارضایتی‌ها به دلیل قطع گاز و برق در فصول مختلف سال را داشته باشیم.
