بازگشت لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا (Luiz Inácio Lula da Silva) به ریاست جمهوری برزیل در سال ۲۰۲۳ یک ضربه مهم به استخراج غیرقانونی طلا در آمازون وارد کرد. در اولین سال ریاست جمهوری لولا، سازمان محیط زیست فدرال، IBAMA، ۶۰۰ لایروب را که برای جستجوی طلا در بستر رودخانه‌ها استفاده می‌شد، و ۱۵۰ بیل مکانیکی را که در ساحل رودخانه‌ها کار می‌کردند، نابود کرد.
با این حال، تأثیر معادن غیرقانونی طلا برای ده‌ها سال پس از بسته شدن آن‌ها همچنان احساس می‌شود. این فقط جنگل‌ها و رودخانه‌ها نیستند که ممکن است هرگز به حالت قبلی خود برنگردند؛ جیوه‌ای که توسط معدنچیان استفاده می‌شود همچنان بر نسل‌های آینده تأثیر می‌گذارد.
پائولو باستا (Paulo Basta)، که مطالعاتی درباره آلودگی جیوه را در فیوکروز (Fiocruz)، مرکز اصلی تحقیقات بهداشت فدرال برزیل، هماهنگ می‌کند، به مونگابای (Mongabay) گفت: “اگر ما امروز به سادگی استخراج را متوقف کنیم و بگذاریم طبیعت خود به خود تجدید شود، برآوردها نشان می‌دهند که این جیوه به مدت ۱۰۰ سال در محیط باقی خواهد ماند.”
جیوه به طور گسترده در معادن غیرقانونی کوچک که به نام “گاریپموها” (garimpos) شناخته می‌شوند، استفاده می‌شود. این معادن نیازهای محیط زیستی ساده‌تری نسبت به پروژه‌های بزرگ معدنی تجاری دارند. جیوه با چسبیدن به سنگ معدن و تشکیل یک توپ کوچک، به جدا کردن طلا از سنگ معدن کمک می‌کند و سپس سوخته می‌شود تا فقط طلا باقی بماند.
جیوه در این فرآیند تبخیر می‌شود، اما به سرعت متراکم شده و به شکل مایع به طبیعت باز می‌گردد. آلودگی جیوه همچنین در مرحله قبلی فرآیند، هنگامی که فلز با سنگ معدن مخلوط می‌شود، اتفاق می‌افتد که در این مرحله مقداری از آن به رودخانه وارد می‌شود.
لاريسا رودریگز (Larissa Rodrigues)، پژوهشگر و مدیر سبد سرمایه در مؤسسه اسکولهاس (Escolhas Institute)، که از توسعه پایدار منابع طبیعی حمایت می‌کند، به مونگابای (Mongabay) گفت: “آن‌ها این کار را به صورت دستی انجام می‌دهند. هیچ گونه مراقبتی وجود ندارد، بسیار ابتدایی است.” این مؤسسه پس از شناسایی تفاوت قابل توجه در اعداد عمومی مربوط به جیوه، به بررسی داده‌های جیوه برزیل پرداخت: در حالی که صادرات طلا و مناطق استخراج به سرعت در دهه‌های اخیر گسترش یافته‌اند، واردات قانونی جیوه کاهش یافته است.
رودریگز گفت: “این شواهد مهمی است که نشان می‌دهد بازار غیرقانونی بزرگی برای جیوه وجود دارد”، و یادآور شد که برزیل تولیدکننده جیوه نیست و باید تمام آن را از خارج وارد کند.
برای تخمین اندازه بازار غیرقانونی جیوه در برزیل، مؤسسه اسکولهاس (Escolhas Institute) ارزیابی کرد که چقدر جیوه برای تولید تمام طلای رسمی اعلام شده از معادن غیرقانونی در مدت چهار سال لازم است. سپس پژوهشگران این مقدار را با حجم واردات قانونی مقایسه کردند.
تفاوت بین این دو رقم نشان می‌دهد که حداقل ۹۶ تن متریک جیوه با منشأ ناشناخته در برزیل از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ استفاده شده است که معادل ۵۸ درصد از کل جیوه استفاده شده در معادن طلا است. یک تحلیل نه چندان محافظه‌کارانه این رقم را به ۱۸۵ تن متریک جیوه غیرقانونی، یا ۷۳ درصد از کل، می‌رساند. مؤسسه اسکولهاس این یافته‌ها را در گزارشی در اوایل ماه ژوئن منتشر کرد.
اما مشکل ممکن است بسیار بزرگ‌تر باشد. به گفته ژایر اشمیت (Jair Schmitt)، مدیر حفاظت محیط زیست IBAMA، در چند سال گذشته عملاً هیچ جیوه قانونی برای استخراج در کشور موجود نبوده است. او به مونگابای (Mongabay) گفت: “امروزه، تقریباً تمام جیوه‌ای که در برزیل برای استخراج طلا استفاده می‌شود، احتمالاً از منابع غیرقانونی می‌آید. به نحوی قاچاق می‌شود.”
برخی سرنخ‌ها درباره منشأ این جیوه از حمله‌ای در دسامبر سال ۲۰۲۲ توسط سازمان محیط زیست و پلیس فدرال علیه یک سازمان جنایی که ادعا می‌شود جیوه را از بولیوی به برزیل قاچاق می‌کرد، به دست آمد. رودریگز گفت: “بولیوی ۱۰ برابر بیشتر از برزیل جیوه وارد می‌کند تا همان مقدار طلا را از استخراج تولید کند. مقدار جیوه‌ای که این کشور وارد می‌کند، هیچ توجیهی ندارد. این مقدار بیش از حد زیاد است.”
در آوریل امسال، مقامات همچنین ۱۰۰ کیلوگرم (۲۲۰ پوند) جیوه پنهان شده در یک خودرو در ایالت رورایما (Roraima) در مرز با گویان (Guyana) را کشف کردند.
اشمیت گفت: “نشانه‌هایی وجود دارد که افراد از هواپیماهای کوچک برای رفتن به آمریکای مرکزی و تهیه جیوه استفاده می‌کنند. آن‌ها همچنین از طریق مرز زمینی وارد می‌شوند. برزیل مرزی وسیع دارد و کنترل آن بسیار پیچیده است.” ترفند دیگری نیز استفاده از این ماده در حمل‌ونقل سایر محصولات وارداتی است. “برای مثال، ما یک بار واردات شامپو را بررسی کردیم و داخل بطری‌ها جیوه بود.”
کودکان قربانیان اصلی هستند
زمانی که جیوه با آب تماس پیدا می‌کند، به متیل جیوه، یک ترکیب سمی که می‌تواند در زنجیره غذایی حرکت کند، تبدیل می‌شود. این ماده در غلظت‌های بالا در ماهی‌های گوشت‌خوار انباشته می‌شود که منبع مهمی از غذا برای جوامع محلی هستند.
جیوه تأثیر بسیار عمیقی بر سلامت مردم بومی دارد، چون غذای آن‌ها و آب‌شان اغلب مستقیماً از طبیعت تأمین می‌شود. در برزیل، استخراج معدن در زمین‌های بومی به شدت ممنوع است، اما این مسئله جلوی گسترش گاریپموها را نگرفته است: بر اساس یک گزارش جدید، کل مساحت تحت تأثیر استخراج غیرقانونی در آمازون برزیل در ۲۰ سال گذشته 3 برابر شده است، که بخش عمده‌ای از آن در داخل قلمروهای بومی قرار دارد.
یکی از جوامع بومی که بیشترین تأثیر را در آمازون برزیل متحمل شده‌اند، یانومامی‌ها (Yanomami) هستند که در منطقه مرزی ایالت‌های آمازوناس (Amazonas) و رورایما (Roraima) و ونزوئلا زندگی می‌کنند. تحقیقات اخیر فیوکروز (Fiocruz) نشان داده که در تمامی ۳۰۰ فرد یانومامی که توسط پژوهشگران آزمایش شدند، ردپای جیوه یافت شده است. سطح بالای آلودگی نیز در میان جوامع بومی موندوروکو (Munduruku) و کایاپو (Kayapo) در ایالت پارا (Pará) یافت شده است.
به گفته باستا (Basta) از فیوکروز، جیوه عمدتاً بر مغز تأثیر می‌گذارد. در بزرگسالان، ممکن است باعث ایجاد مجموعه‌ای از اثرات مانند سوزن‌سوزن شدن، زنگ زدن در گوش‌ها، لرزش، ضعف، از دست دادن حافظه و مشکلات شناختی شود.
اما بدترین اثرات بر کودکان است. جیوه می‌تواند از یک زن باردار به کودک در رحم منتقل شود و کودک ممکن است با سندرم‌های نادر عصبی مانند فلج مغزی (cerebral palsy) متولد شود. در موارد نه چندان شدید، آن‌ها ممکن است تأخیر در توسعه عصبی را تجربه کنند که منجر به مشکلات در یادگیری می‌شود.
باسْتا (Basta) گفت: “شاید مهم‌ترین تأثیر، کاهش ظرفیت شناختی این نسل‌های کودکانی است که تحت تاثیر آلودگی با جیوه به دنیا می‌آیند. برخلاف آن چه که تجار و سیاستمداران می‌گویند، که استخراج معادن یک بردار توسعه اقتصادی-اجتماعی است، در واقع این نشان‌دهنده نابرابری اجتماعی است.”
کارشناسان می‌گویند تجهیزاتی وجود دارد که می‌تواند خطر آلودگی جیوه را کاهش دهد. به عنوان مثال، دستگاه رتورت (retorta) نوعی کوره است که در آن مخلوط جیوه و طلا می‌تواند در فضای بسته سوزانده شود، به طوری که جیوه به شکل مایع در داخل محفظه‌ای امن متراکم شود. یک مزیت اضافی این است که می‌توان جیوه را دوباره استفاده کرد.
با این حال، به گفته اشمیت (Schmitt)، یافتن کسی که از چنین تجهیزاتی استفاده کند نادر است: “اگرچه ممکن است تکنیک‌هایی برای به حداقل رساندن انتشار در محیط وجود داشته باشد، اما اکثریت مطلق این معدنچیان از این تجهیزات استفاده نمی‌کنند.”
یک مولفه فرهنگی نیز در کار است. رودریگز گفت: “مردم از دیرباز از جیوه استفاده می‌کرده‌اند. این موضوع بسیار ریشه‌دار است.” امکان دارد با استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته‌تر برای جدا کردن طلا از سنگ معدن، استفاده از جیوه را قطع کرد. اما هیچ مشوقی از طرف بازار طلا برای انجام این کار وجود ندارد. “امروزه معادنی وجود دارند که بدون استفاده از جیوه، طلا تولید می‌کنند، اما استخرج‌کنندگان چه انگیزه‌ای برای این کار دارند؟ هیچ انگیزه بازاری وجود ندارد.”
در اواسط ماه ژوئن، نیلتو تاتو (Nilto Tatto)، قانون‌گذاری که ریاست فراکسیون محیط زیست در مجلس پایین کنگره برزیل را بر عهده دارد، لایحه‌ای را ارائه کرد که پیشنهاد ممنوعیت استفاده از جیوه در معدن‌کاری را پس از نمونه کلمبیا در سال ۲۰۱۸ مطرح می‌کند. این لایحه در حال بررسی است.
سازمان محیط زیست فدرال بر تجارت جیوه در برزیل نظارت می‌کند که دارای یک پایگاه داده از تمام شرکت‌های مجاز به واردات این فلز است. در ماه مارس، دولت فدرال یک جلسه عمومی در مورد مقررات جدید جیوه برگزار کرد. به گفته اشمیت (Schmitt)، برنامه این است که ماده را تا داخل کشور ردیابی کنند.
او گفت: “و سپس شما حلقه را می‌بندید. باید کنترل مرزها، کنترل گمرک و مبارزه با استخراج غیرقانونی را بهبود بخشید. باید اقدامات مختلفی انجام دهید تا این سازمان‌های جنایی را سرکوب کنید تا آن‌ها جیوه برای استخراج غیرقانونی نداشته باشند.”
