یارانه‌های انرژی؛ سیاستی نادرست و ضدعدالت

سیاست‌های غیرکارشناسی و عوام‌گرایانه منجر به مصرف نگران‌کننده انرژی شده‌اند که هزینه‌های سنگینی را بر محیط‌زیست، سلامت عمومی، منابع طبیعی و ثروت ملی تحمیل کرده است.

سیاست‌های انرژی؛ تحت نفوذ سیاست، نه اقتصاد

امروزه مشکلات ناشی از سیاست‌های غیرکارشناسی و عوام‌گرایانه در مصرف انرژی به سطحی رسیده که حل آن‌ها به‌طور فزاینده‌ای دشوار شده است. متأسفانه، تصمیم‌گیری در حوزه انرژی بیشتر تحت تأثیر ملاحظات سیاسی است تا اصول اقتصادی.

برخی از تصمیم‌گیرندگان، از جمله نمایندگان سابق و فعلی مجلس و رؤسای جمهور، همواره افتخار کرده‌اند که در برابر کاهش، و نه قطع یارانه‌های انرژی، به ‌ویژه بنزین، مقاومت کرده‌اند. آن‌ها همچنان نادیده می‌گیرند که مضرات انرژی یارانه‌ای بسیار بیشتر از مزایای آن است.

مسئولیت مجالس متوالی در بحران یارانه‌های انرژی

مجالس قانون‌گذاری پیاپی، مسئولیت بیشتری در ایجاد این وضعیت دارند. به ‌عنوان نمونه، مجلس ششم (۱۳۷۹-۱۳۸۳) قانونی تصویب کرد که بر اساس آن، قیمت بنزین باید ظرف پنج سال به سطح بازارهای جهانی می‌رسید. اما مجلس بعدی این قانون را لغو کرد و از این اقدام خود به‌ عنوان یک موفقیت یاد کرد.

یارانه‌های انرژی؛ ضدعدالت و مغایر با اصول ادعایی جمهوری اسلامی

این نظام ناعادلانه یارانه‌های انرژی، که دهه‌ها ادامه داشته است، با اصولی که جمهوری اسلامی مدعی آن است، در تضاد است. در عمل، بیشترین یارانه انرژی نصیب کسانی می‌شود که بیشترین مصرف را دارند، خواه بنزین، گاز طبیعی، برق یا سایر منابع انرژی باشد.

هوشنگ فلاحتیان (Houshang Falahatiyan)، معاون برنامه‌ریزی وزیر نفت، در ژانویه ۲۰۲۴ اعلام کرد که ایران سالانه بین ۸۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت می‌کند.

یارانه دیزل تا حدی توجیه‌پذیر است، اما بنزین و گاز طبیعی نه!

در میان حامل‌های انرژی، دیزل و بنزین بیشترین یارانه را دریافت می‌کنند. البته یارانه دیزل به دلیل نقش حیاتی آن در حمل‌ونقل تا حدی قابل توجیه است، اما یارانه بنزین و گاز طبیعی نه‌تنها غیرمنطقی بلکه بسیار زیان‌بار است و مشکلات متعددی را به‌صورت زنجیروار ایجاد کرده است.

بنزین ارزان‌تر از آب معدنی؛ فاجعه‌ای اقتصادی

ثابت نگه داشتن قیمت بنزین در سطحی غیرمنطقی، در حالی که نرخ تورم سالانه حدود ۴۰ درصد بوده است، اقتصاد کشور را به نابودی کشانده است.

اکنون قیمت بنزین در ایران ارزان‌تر از آب معدنی است، و این خود نشانه‌ای از یک سیاست‌گذاری نادرست و پرهزینه برای کشور است.

یارانه‌های انرژی؛ سیاستی نادرست که منابع ملی را هدر می‌دهد

در ۲۷ اوت ۲۰۲۴ (۶ شهریور ۱۴۰۳)، تنها چند هفته پس از روی کار آمدن مسعود پزشکیان (Masoud Pezeshkian) به‌عنوان رئیس‌جمهور، او اعلام کرد که دولت پولی برای پرداخت هزینه خرید گندم از کشاورزان، پرداخت حقوق بازنشستگان و سایر تعهدات مالی ندارد. بااین‌حال، یارانه‌های سنگین همچنان به انرژی، به ‌ویژه بنزین، اختصاص داده می‌شود.

پزشکیان اعلام کرده است که هزینه تولید هر لیتر بنزین (بدون محاسبه قیمت نفت خام) حدود ۸,۰۰۰ تومان (تقریباً ۱۲ سنت) است. اما در حال حاضر، ۶۰ لیتر بنزین سهمیه‌ای به ازای هر خودرو با قیمت ۱,۵۰۰ تومان (تقریباً ۲ سنت) در هر لیتر فروخته می‌شود و برای مصرف بیشتر، قیمت آن به ۳,۰۰۰ تومان (حدود ۴ سنت) می‌رسد.

برخی از شهروندانی که بیش از یک خودرو دارند، از این سیستم نامحدود یارانه‌ای بیشترین سود را می‌برند، در حالی که اقشار فقیر جامعه که خودرو ندارند، از این یارانه محروم هستند.

مصرف حیرت‌انگیز بنزین؛ ۱۲۲ میلیون لیتر در روز

این سیاست نادرست باعث شده که مصرف بنزین در ایران به رقم شگفت‌انگیز ۱۲۲ میلیون لیتر در روز برسد و همچنان در حال افزایش باشد.

پزشکیان هشدار داده است که در سال جاری، دولت باید ۹۰,۰۰۰ میلیارد تومان (حدود ۱.۳ میلیارد دلار) برای واردات بنزین هزینه کند.

گاز طبیعی؛ دومین عامل هدررفت ثروت ملی پس از بنزین

پس از بنزین، مصرف بیش‌ازحد گاز طبیعی دومین عامل اتلاف ثروت ملی است.

سعید توکلی (Saeed Tavakoli)، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران (National Iranian Oil Company)، در دسامبر ۲۰۲۴ (آذر ۱۴۰۳) اعلام کرد که مصرف گاز طبیعی در ایران ۳.۳ برابر میانگین جهانی است.

در مصرف گاز طبیعی، ایران پس از آمریکا (U.S.)، روسیه (Russia) و چین (China) در رتبه چهارم جهان قرار دارد.

درست است که ایران دومین ذخایر گاز طبیعی اثبات‌شده جهان را دارد و طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) سومین ذخایر اثبات‌شده نفت خام را در اختیار دارد، اما مصرف بی‌رویه این منابع باعث آسیب اقتصادی و زیست‌محیطی جدی خواهد شد و این ذخایر بسیار زودتر از انتظار به پایان خواهند رسید.

قیمت انرژی در مقابل کالاهای اساسی

در حالی که قیمت کالاهای اساسی مانند روغن، برنج، گوشت و حبوبات همگام با نرخ تورم (حدود ۴۰ درصد) افزایش می‌یابد، برخی مقامات حتی با شنیدن بحث کاهش یارانه‌های بنزین واکنش منفی نشان می‌دهند.

در شرایطی که بخش بزرگی از خانوارها زیر خط فقر زندگی می‌کنند و مجبورند با افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها دست‌وپنجه نرم کنند، پرداخت ده‌ها میلیارد دلار برای یارانه انرژی، سیاستی بی‌فایده و زیان‌بار است.

خودروسازان و بهانه‌های آن‌ها برای حفظ انحصار و مصرف بالای سوخت

برخی استدلال می‌کنند که هرچند بنزین در ایران ارزان است، اما مردم برای خرید خودرو هزینه‌ای به‌مراتب بیشتر از قیمت‌های جهانی می‌پردازند و خودروهای داخلی نیز مصرف سوخت بالایی دارند. این استدلال درست است، اما مسئولیت این وضعیت با کیست؟

خودروسازان داخلی، با حمایت برخی افراد بانفوذ و لابی‌ها، بازار انحصاری برای خود ایجاد کرده‌اند و حتی برای کاهش مصرف سوخت یا بهبود کیفیت محصولات خود تلاشی نمی‌کنند.

این شرکت‌ها با ممنوعیت واردات خودرو، حتی خودروهای دست دوم، از رقابت جلوگیری می‌کنند و استدلال می‌کنند که واردات خودرو باعث از بین رفتن اشتغال در صنعت خودروسازی می‌شود.

اما حقیقت این است که میلیاردها دلاری که برای یارانه بنزین هدر می‌رود، می‌تواند صدها هزار شغل جدید ایجاد کند.

آلودگی هوا و روند کند اسقاط خودروهای فرسوده

یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا، خودروهای فرسوده هستند، اما روند اسقاط این خودروها بسیار کند پیش می‌رود.

اگرچه ایران از نظر منابع انرژی غنی است، اما سیاست‌های نادرست مصرف، آینده اقتصادی و محیط‌زیست کشور را تهدید می‌کند.

پیامدهای بهداشتی و زیست‌محیطی یارانه‌های انرژی

اثرات مخرب بر سلامت عمومی

اثرات زیست‌محیطی زیان‌بار سیستم مخرب یارانه‌های انرژی نباید نادیده گرفته شود.

عباس شهسوارانی (Abbas Shahsavani)، رئیس کیفیت هوای وزارت بهداشت، در ۱۸ ژانویه ۲۰۲۴ (۲۸ دی ۱۴۰۲) اعلام کرد که بیش از ۳۰,۰۰۰ نفر در سال ۱۴۰۲ (مارس ۲۰۲۲ – مارس ۲۰۲۳) بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. این آمار ممکن است دقیق نباشد، اما تعداد قربانیان آلودگی هوا همچنان بالاست.

شهسوارانی همچنین اعلام کرد که هزینه آلودگی هوا در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۰۰,۰۰۰ میلیارد تومان (حدود ۹ میلیارد دلار) بوده است.

سیاستی خودتخریب‌گر؛ افزایش مصرف بی‌رویه انرژی

قیمت ارزان بنزین باعث افزایش شدید مصرف و تولید خودروهای پرمصرف شده است.

در ژانویه ۲۰۲۴ (دی ۱۴۰۲)، هوشنگ فلاحتیان (Houshang Falahatiyan) اعلام کرد که سالانه حدود ۱ میلیون خودرو به ناوگان حمل‌ونقل کشور اضافه می‌شود و میزان مصرف سوخت آن‌ها ۴۰ درصد بیشتر از خودروهای تولیدی در سطح جهانی است.

افزایش قیمت‌ها بدون تغییر در نرخ بنزین

هر زمان که بحث اصلاح قیمت بنزین مطرح می‌شود، برخی سیاست‌گذاران هشدار می‌دهند که این اقدام موجب افزایش قیمت سایر کالاها، به‌ویژه حمل‌ونقل، خواهد شد. اما واقعیت این است که از ۱۵ نوامبر ۲۰۱۹ (۲۴ آبان ۱۳۹۸)، که افزایش قیمت بنزین منجر به اعتراضات شد، قیمت بنزین تغییری نکرده، اما تورم و قیمت کالاهای اساسی همچنان افزایش یافته است.

ایران؛ دارنده سومین ذخایر نفتی دنیا، اما واردکننده بنزین!

ناصر آشوری (Nasser Ashouri)، دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پالایش، در مه ۲۰۲۴ (اردیبهشت ۱۴۰۳) اعلام کرد که ایران در سال ۱۴۰۲ (مارس ۲۰۲۲ – مارس ۲۰۲۳) حدود ۳ میلیارد دلار بنزین وارد کرده است.

او هشدار داد که ایران، کشوری با سومین ذخایر نفتی اثبات‌شده جهان، به دلیل مصرف بی‌رویه، مجبور به واردات بنزین شده است.

آشوری همچنین گفت:

«در آینده نه‌چندان دور، کشور با کمبود همه انواع انرژی، از جمله آب، برق، گاز طبیعی و بنزین مواجه خواهد شد.»

این پیش‌بینی زودتر از انتظار محقق شد، چون ایران در آغاز فصل سرما با کمبود شدید برق و گاز روبه‌رو شد.

تناقض در سیاست‌گذاری؛ از پالایشگاه جدید تا واردات بنزین

در حالی که ایران در فوریه ۲۰۱۹ (بهمن ۱۳۹۷) پالایشگاه ستاره خلیج فارس (Setareh Khalij Fars Refinery) را افتتاح کرد و ظرفیت تولید ۴۵ میلیون لیتر بنزین در روز را افزایش داد، بار دیگر به واردات بنزین روی آورده است.

ریشه‌های یک بحران قدیمی

محسن پاک‌نژاد (Mohsen Paknejad)، وزیر نفت، در ۵ ژانویه ۲۰۲۴ (۱۵ دی ۱۴۰۲) در کمیسیون انرژی مجلس گفت:
«زمانی که صحبت از کمبود انرژی می‌شود، همه باید بدانند که این مسئله مربوط به ۵ یا ۶ ماه اخیر نیست، بلکه ریشه در سال‌ها مصرف بیش از حد انرژی دارد

او افزود:

«سال‌هاست که انرژی بدون توقف تولید شده، اما در مقابل، مصرف و استفاده بهینه از آن مورد غفلت قرار گرفته و مصرف بی‌رویه با سرعت در حال افزایش است.»

این جلسه با حضور محمدباقر قالیباف (Mohammad Bagher Ghalibaf)، رئیس مجلس، و عباس علی‌آبادی (Abbas Ali-Abadi)، وزیر نیرو، برگزار شد.

مجلس و دولت؛ در برابر یک بحران خاموش

حتی پزشکیان که از منتقدان جدی مصرف بی‌رویه بنزین و قیمت پایین آن بوده است، در لایحه بودجه جدید که به مجلس ارائه داد، هیچ تغییری در قیمت بنزین لحاظ نکرد.

از سوی دیگر، مجلس نیز مسئولیت این موضوع را از خود سلب کرده و اعلام می‌کند که این مسئله به دولت مربوط است.

بنزین ارزان؛ کوه یخی در حال بزرگ شدن

مصرف بی‌رویه انرژی، به‌ ویژه بنزین، مانند کوه یخی است که با گذشت زمان بزرگ‌تر و مخرب‌تر می‌شود، مگر آن که چاره‌ای برای آن اندیشیده شود.

هرچند نگرانی‌هایی وجود دارد که افزایش قیمت بنزین ممکن است به اعتراضاتی مشابه نوامبر ۲۰۱۹ (آبان ۱۳۹۸) منجر شود، اما راه‌حل‌هایی برای کاهش این ریسک وجود دارد:

  1. ایجاد شرایطی که مردم بتوانند خودروهای استاندارد را با قیمت‌های جهانی خریداری کنند.
  2. واردات خودروهای برقی.
  3. بهبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی.
  4. امضای قرارداد با شرکت‌های خارجی برای تولید خودروهای برقی در داخل ایران (مشابه قرارداد ترکیه با شرکت چینی BYD).
  5. آزادسازی تدریجی قیمت‌ها.
  6. و مهم‌تر از همه، آگاه‌سازی مردم درباره هزینه‌های بهداشتی و اقتصادی یارانه‌های انرژی و اطمینان دادن به آن‌ها که درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین به نفع جامعه استفاده خواهد شد.

بدون اصلاح این سیاست‌ها، اقتصاد و محیط‌زیست ایران با بحران‌های جدی‌تر روبه‌رو خواهند شد.